Dossier

Veldleeuwerik

De veldleeuwerik is een kleine, maar iconische vogel van het Nederlandse boerenland. Helaas is deze soort met maar liefst 95% in aantal gedaald in de afgelopen decennia. Dit heeft voornamelijk te maken met het grondgebruik binnen de landbouw. Dit dossier zal eerst ingaan op de ecologie van de veldleeuwerik, en vervolgens ingaan op de verschillende maatregelen die uitgevoerd kunnen worden in de praktijk om de veldleeuwerik in landbouwgebieden te helpen.

Bron foto: Kathy Büscher, Veldleeuwerik, Vogel, Zangvogel (Pixabay licence)

De veldleeuwerik komt voornamelijk voor in open gebied, waarbij opgaande elementen als bomen en bebouwing worden vermeden.

Broedgedrag

Het vrouwtje bouwt rond half april een nestkommetje waarin 3 tot 5 gespikkelde eieren gelegd worden. Na twee weken zijn de eieren uitgebroed, waarna de jongen voornamelijk spinnen en insecten gevoerd krijgen. Na 8 dagen verlaten de jongen het nest en verspreiden ze zich in de buurt van de nestlocatie. Ze zijn nog niet in staat om te vliegen en worden nog steeds gevoerd door hun ouders (Kuiper et al., 2013). Na nog eens 8 dagen zijn de jonge vogels vliegensvlug, waarna het ouderkoppel nog een nest kan stichten. Het kan voor komen dat het vrouwtje nieuwe eieren heeft gelegd voordat de vorige jongen nog volledig onafhankelijk zijn. Deze vervolgnesten kunnen tot half juli nog gestart worden, waarbij sommige vroeg begonnen koppels soms zelfs een derde nest produceren (Wilson et al., 1993).

Foerageergedrag

Veldleeuweriken leven in de zomer hoofdzakelijk van insecten en spinnen. Deze worden al lopend uit insectenrijke omgevingen gegrepen zoals akkerranden, bermen, braamstruiken en onverharde wegen en paden (Kuiper et al., 2013). Over het algemeen bestaan deze gebieden uit kort en meer open grasland. Veldleeuweriken hebben een beperkte energievoorziening tijdens het broedseizoen, waardoor deze insectenrijke gebieden zich maximaal 100 meter van het nest mogen bevinden (Boatman et al., 2004).

Geschikte gewastypen

Veldleeuweriken broeden met voorkeur in open akkerpercelen en grasland. De vegetatie in het broedgebied moet 20 tot 50 cm hoog zijn om geschikt te zijn voor nestbouw (Kragten et al., 2008). De voorkeur voor geschikte gewassen om in te broeden verschuift naarmate het broedseizoen vordert (Miguet et al., 2013). In het voorjaar wordt er voornamelijk gekozen voor wintergranen. Na eind mei zijn wintergranen te hoog en te dicht, waardoor de voorkeur verschuift naar zomergranen of grasland. Een veilig en geschikt gewas blijft tussen de 20 en 50 cm hoog en mag niet te vaak gemaaid worden om de nesten veilig te stellen (Kragten et al., 2008). Zomergranen bieden gedurende het gehele broedseizoen geschikt habitat voor meerdere opeenvolgende nesten.

De gewastypen die tegenwoordig in de Nederlandse landbouw gebruikt worden, zijn vaak niet meer geschikt om in te broeden. Intensief beheerd grasland is niet geschikt als broedgebied omdat de nesten vaak worden uitgemaaid (Kragten et al., 2008). Wintergranen zijn wel geschikt om in te broeden, maar vervolglegsels zijn niet meer ten sprake doordat de vegetatie te hoog is op het moment dat het eerste nest uitvliegt.

Winteromstandigheden

De veldleeuwerik is deels een trekvogel en deels een standvogel. Een deel van de Nederlandse populatie verblijft op eigen bodem, waarbij ze vergezeld worden door migrerende soortgenoten uit noord- en oost Europa. Nederlandse individuen die wegtrekken gaan naar het zuiden, tot Spanje aan toe (Hegemann et al., 2010). De veldleeuweriken die in Nederland blijven selecteren hiervoor grotendeels grote, open stoppelvelden met weinig opgaande elementen. Hierbij kiezen ze voornamelijk stoppelvelden waar granen op verbouwd worden (Wilson et al., 1996). Zaden van granen vormen de grootste voedselbron in de winter.

Akkerland is een van de belangrijkste broedbiotopen voor de veldleeuwerik. Helaas is het tegenwoordige agrarische beheer op de akkers niet meer geschikt voor de soort, waar hevige afnames in aantallen het gevolg van zijn. Bij beheer voor de veldleeuwerik is het nodig om maatregelen te treffen die broedgelegenheid bieden, én voldoende voedsel bevatten. Anders heeft beheer geen zin.

Vogelakkers als broedgebied

De veldleeuwerik behaalt het hoogste broedsucces op vogelakkers. Dit zijn percelen van 0,25 tot 14 hectare groot waar meerjarige eiwitgewassen op verbouwd worden, gecombineerd met stroken natuurbraak. Voornamelijk varianten die gebruik maken van luzerne zijn geschikt voor de veldleeuwerik. De stroken natuurbraak zijn 9 tot 12 meter breed en vormen 30% van het perceel (Wiersma et al., 2022). Veldleeuweriken broeden het liefst in luzerne, gezien deze een geschikt habitat bieden voor meerdere opeenvolgende broedsels. Het is een relatief veilig gewas om in te broeden, omdat de maaidata minimaal 50 dagen uit elkaar liggen. Dit betekent dat de veldleeuwerik genoeg tijd krijgt om de gehele reproductiecyclus van 42 dagen te doorlopen (Vogelbescherming, 2016b)

De stroken natuurbraak die zich bevinden in een vogelakker, dienen als locatie om insecten te zoeken (Wiersma et al., 2022). Ze kunnen hier op de grond naar voedsel zoeken, en hebben de mogelijkheid om te schuilen in de luzerne wanneer het nodig is. Dit betekent ook dat deze locaties zich op minder dan 100 meter van het nest bevinden, waardoor de ouders voldoende voedsel naar de jongen kunnen brengen en de kans op een succesvol broedsel groter wordt.

Kruidenrijke akkerranden als foerageergebied

Een vogelakker kan dienen als geschikt broedgebied, maar alleen als het voedselaanbod binnen 100 meter voldoende is. Kruidenrijke akkerranden zijn makkelijk te combineren met vogelakkers, en kunnen voldoende insecten bieden tijdens het broedseizoen. Dit zijn stroken om akkers heen, waar kruiden de kans krijgen om zich te ontwikkelen. Deze kunnen op hun beurt voedsel en onderdak bieden aan de veldleeuwerik (Boatman et al., 2004; Kuiper, 2015).

Om ervoor te zorgen dat de kruidenrijke akkerranden het meeste effect zullen hebben, moet er een mengsel uitgezaaid worden die zoveel mogelijk insecten aantrekt. Deze kan bijvoorbeeld bestaan uit een basis van niet ontsmette zomergranen, die aangevuld worden door planten als boekweit, zomerkoolzaad, bladrammenas, luzerne, quinnoa en zonnebloem (VALA, 2016).

Voorjaarsbeheer

Om de veldleeuwerik voldoende broedgelegenheid en voedsellocaties te bieden, dienen vogelakkers en de omliggende kruidenrijke akkerranden op een juiste manier beheerd te worden. Het liefst worden de luzernevelden slechts twee keer per jaar gemaaid, uiteraard buiten het broedseizoen. Daarnaast worden er minimaal 45 dagen in het broedseizoen geen werkzaamheden verricht die de bodem bewerken. Alleen dan kun je het veld veilig blijven houden voor drie achtereenvolgende broedsels (Kuiper, 2015). De kruidenrijke akkerranden worden niet geoogst, in tegenstelling tot de akker zelf.

Nestbescherming van de veldleeuwerik is mogelijk, maar onpraktisch. De nesten zijn namelijk erg verborgen, en worden al gauw over het hoofd gezien. Als je nestbescherming wil toepassen, kies dan het liefst voor een rustperiode waarin er helemaal geen bewerkingen aan het land worden gedaan (BoerenNatuur, 2023).

Een deel van de veldleeuweriken trekt in de winter weg, maar een groot gedeelte blijft in Nederland. Deze groep is ook in de winter grotendeels afhankelijk van akkergebieden. Vooral stoppelvelden zijn een erg belangrijke voedselbron zijn voor de veldleeuwerik. Daarbij zijn graanstoppelvelden het meest geliefd (Geiger et al., 2014).

Stoppelvelden als wintervoedsel

In de winter bieden stoppelvelden bescherming en zaden waardoor het waardevolle overwinteringsgebieden zijn voor de veldleeuwerik. Het blijkt ook dat veldleeuweriken voorkeur hebben voor stoppelvelden met iets hogere vegetatie, zodat ze zich beter kunnen verschuilen tegen predatoren (Butler et al., 2005). Zaden worden vooral gegeten in het begin van de winter, terwijl later in de winter overgeschakeld wordt naar planten als zwaluwtong en Europese hanenpoot. Stoppelvelden moeten minimaal 4,3 hectare groot zijn om een optimaal effect te hebben voor de veldleeuwerik, en er mag geen of weinig vegetatie zijn rondom de akker. Op deze manier is er genoeg ruimte en voedsel gedurende de winter beschikbaar (Geiger et al., 2014).

Winterbeheer

Voor graanstoppelvelden is het belangrijk dat graanstoppels tot minimaal 15 maart blijven staan. Daarna schakelen de veldleeuweriken weer over op voornamelijk insecten (Vogelbescherming Nederland, 2016a). Het is belangrijk om te weten dat dit beheer voor maïsstoppel niet aan te raden is (BoerenNatuur, 2023). Verder kan ervoor gekozen worden om later in de winter graankorrels te strooien op de akker, om zo het tekort aan granen in deze periode tegen te gaan (Vogelbescherming Nederland, 2016a). Het liefst wordt er een rustperiode aangehouden, wat betekent dat er gedurende de winter geen bewerkingen plaatsvinden op de akkers. Zo worden (on)kruiden niet verwijderd, en krijgen ze de kans om voedsel en bescherming te bieden voor de veldleeuwerik. Gebruik ook geen herbiciden, gezien ook deze ervoor zorgen dat er geen voedsel beschikbaar is later in de winter. Voor meer informatie over wintervoedsel voor akkervogels in het algemeen kan je terecht bij het dossier ‘Wintervoedsel voor Akkervogels’.

Veldleeuweriken hebben het hoogste broedsucces in goed ingericht akkerland. Het liefst broeden ze in zomergranen, waardoor er het vaakst drie legsels behaald kunnen worden. In gebieden waar ze hun eerste legsel in wintergranen leggen, zijn ze vaak genoodzaakt om vervolglegsels in grasland te beginnen. Legsels in akkerland doen het twee keer zo goed als in grasland (Donald et al., 2002). Als je beheer wilt uitvoeren voor de veldleeuwerik op grasland, doe dit dan pas als je goed weet dat deze soort al meerdere jaren in de buurt broedt. Als dit nog niet het geval is, bestaat de kans dat beheer op weideland geen zin zal hebben.

Kruidenrijk grasland als broed- en foerageergebied

Veldleeuweriken kunnen in grasland broeden, mits ook hier weer voldoende broedgelegenheid en voedselaanbod te vinden is. Kruidenrijk grasland kan voldoen aan de geschikte vegetatiehoogte van 20-50 cm hoog. Dit type grasland is erg belangrijk voor allerlei vogels als geschikt leefgebied, en door de latere maaidatum dragen ze ook bij als toevluchtsoord voor veldleeuweriken die voorkomen op nabije percelen tijdens het reguliere maaiseizoen.

Kruidenrijk grasland bevat veel verschillende soorten planten, waar veel insecten door aangetrokken worden. Gezien het nest en het voedsel zich in hetzelfde perceel bevinden, wordt de maximale afstand van 100 meter tussen deze twee gebieden makkelijk behaald (BoerenNatuur, 2023). Voor informatie over het creëren van kruidenrijk grasland in het kader van agrarisch natuurbeheer, kun je terecht bij de factsheet kruidenrijk grasland.

Beheer van weideland

Om kruidenrijk grasland goed te behouden voor de veldleeuwerik, moet het beheer hier op aangepast worden. Een van de mogelijkheden is het uitvoeren van extensieve beweiding. Hierbij wordt er minder gemaaid, en buiten het broedseizoen. Er kan ook voor gekozen worden om koeien in te zetten in plaats van maaimachines. Onderzoek heeft aangetoond dat hier een aantal voordelen aan hangen. Er ontstaat bijvoorbeeld een gevarieerd mozaïek in het grasland, en trekt de mest insecten aan die als voedsel dienen (Hoekstra et al., 2021).

Voor de nesten is ook rust erg belangrijk. Het vee mag het liefst niet de nesten bereiken in verband met vertrappingsgevaar. Er wordt dan ook aangeraden om het op kleine schaal toe te passen met weinig koeien (Hoekstra et al., 2021). Kruidenrijk grasland wordt het liefst weinig tot niet bemest. Als er bemest wordt, wordt dat het liefst gedaan met ruige mest. Dit wordt bij de inzet van koeien voor een gedeelte al voorzien (Van der Weijden et al., 2006).

Nestbescherming kan in weideland toepast worden, maar ook hier is het zo dat de nesten van veldleeuweriken erg verborgen zijn. Als je weet dat er nesten zijn, en wil maaien met een maaimachine, laat hier dan gras omheen staan van 50 M² oppervlakte. Ook kan hier voor een rustperiode gekozen worden (BoerenNatuur, 2023).

Dit dossier is gemaakt door Remco Hijum als stageopdracht bij Van Hall Larenstein.

Helaas, uw cookie-instellingen zijn zodanig dat deze video niet getoond kan worden. Vink marketing aan in uw cookie-instellingen en ververs deze pagina om de video te tonen.

Vogelakkers zijn (delen van) akkers, die speciaal voor vogels worden ingezaaid en beheerd.

VogelbeschermingNL

Helaas, uw cookie-instellingen zijn zodanig dat deze video niet getoond kan worden. Vink marketing aan in uw cookie-instellingen en ververs deze pagina om de video te tonen.

Herken de veldleeuwerik in beeld en geluid / Sky lark #414

De Visdief

Contact

Reageren op dit dossier, of heb je andere vragen over Veldleeuwerik? Laat een reactie achter of neem contact op.